زبان، ابزار قدرت در روزنامه‌‌های دربار دورۀ قاجار(با مطالعۀ موردی روزنامۀ دولت علیۀ ایران)

اوّلین تجربۀ روزنامه‌‌نگاری ایرانی، تقلیدی تفنّنی از روزنامه‌‌نگاری غربی بود که از سوی دربار قاجار و با انتشار نخستین روزنامۀ دولتی در سال 1253ق آغاز شد. روزنامه‌‌های دولتی که حاوی مضامین بی‌‌اهمیّتی چون وصف سیر و سیاحت شاه بود، به سبک منشیانه تحریر می‌شد و به‌عنوان رسانه‌‌ای برای قدرت‌‌نمایی و بیان شکوه و اقتدار نظام سلطنت به­چاپ­می‌‌رسید. زبان تک‌‌صداییِ دربار تنها سیاسـت‌‌های نظام سلطنت را تبلیغ و توجیه می‌کرد و طبعاً مجالی برای مخالفان فراهم نمی‌‌ساخت. شیوۀ منشیانۀ روزنامه‌نگاری دربار که پس از برپایی حکومت مشروطه و انتشار روزنامه‌های غیردولتی به‌تدریج از رونق افتاد، تا سال 1326ق همچنان وجود داشت، امّا پس از آن زوال یافت و جای خود را به شیوۀ روزنامه‌نگاری مردمی و متجدّد داد. قصد ما در این مقاله نمایان ساختنِ چگونگیِ تبدیل گونۀ زبانی دربار قاجار به گفتمانی قدرت­گرا و نشان­دادن این است که چگونه زبان به منزلۀ ابزاری برای توجیه قدرت به­کارمی‌رود. جستار حاضر برای دستیابی بدین منظور از دیدگاه تحلیل انتقادی گفتمان بهره می‌‌گیرد و با استفاده از رویکرد زبان­شناختی نقش­گرا، نقش عناصر زبانی و بلاغی ‌گونۀ زبانی (language variety) درباری را در انتقال تأثیرگذار مفاهیم تحلیل می‌‌کند و ویژگی‌‌های گفتمانی این گونۀ زبانی را از منظر مناسبات قدرت و ایدئولوژی برمی‌‌رسد. در این زمینه روزنامۀ دولت عَلیه به‌عنوان نمونۀ بارز این نوع گونۀ اجتماعی زبان تحلیل می‌‌شود، آن‌گاه نتایج به‌‌دست‌‌آمده با ذکر شواهد و ارجاعات به کلّ روزنامه‌‌های دربار قاجار تعمیم می‌‌یابد.